Αν λίγο όνειρο είναι επικίνδυνο, αυτό που σε γιατρεύει δεν είναι λιγότερο όνειρο αλλά περισσότερο, όλο το όνειρο.
Από τον «Ίσκιο των ανθισμένων κοριτσιών»

Το μόνο αληθινό ταξίδι δεν είναι να ταξιδέψουμε αναζητώντας καινούργια τοπία παρά να αποκτήσουμε καινούργια μάτια.
Από τη «Φυλακισμένη»

Ένα αριστούργημα της ολλανδικής ζωγραφικής, Η άποψη του Ντελφτ, ένα τοπίο, το μοναδικό του σημαντικότερου Ολλανδού ζωγράφου του 17ου αιώνα, μετά τον Ρέμπραντ φυσικά, Γιαν Βερμέερ (1632-1675), είναι το αντικείμενο ενός αποσπάσματος του Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο του Προυστ.

Το Ντελφτ υπήρξε η γενέτειρα του Βερμέερ. Σ’ αυτό έζησε όλη του τη ζωή φιλοτεχνώντας σαράντα περίπου πίνακες, αφού η πολυμελέστατη οικογένειά του –είχε έντεκα παιδιά– δεν του επέτρεπε την πολυτέλεια της ζωγραφικής. Με την Άποψη του Ντελφτ ξεπέρασε ακόμα και τους κορυφαίους σύγχρονούς του τοπιογράφους στην πιστότητα της ατμόσφαιρας και σ’ εκείνον τον σχεδόν απόκοσμο φωτισμό που κυριαρχούσε στους πίνακες των ζωγράφων της εποχής του.

Ο Μαρσέλ Προυστ (1871-1922) συνεχίζει να δεσπόζει στην ιστορία της παγκόσμιας λογοτεχνίας και ειδικότερα στον χώρο του μυθιστορήματος του 20ού αιώνα με το αριστούργημά του Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο. Σ’ αυτό προσπαθεί να συγκεράσει τα πάντα: ό,τι αφορά την ανθρώπινη φύση, τη ζωή, τον έρωτα, τη ζήλια, τη φιλία, τη δημιουργικότητα, τις ανθρώπινες αντιθέσεις και πάνω απ’ όλα την τέχνη – ή μάλλον τις τέχνες. Το μυθιστόρημα αυτό των 3.000 σελίδων (μυθιστόρημα-ποταμός) είναι κατάστικτο από μουσικά κομμάτια, ζωγραφικά έργα και αναμνήσεις του χαμένου παραδείσου της παιδικής ηλικίας.

Η ζωγραφική ήταν ένα μεγάλο πάθος για τον Προυστ, ο οποίος κατατρυχόταν από λογιών λογιών πάθη, κι έτσι όταν ήταν έτοιμος να αποφασίσει για το επάγγελμα που θα ακολουθούσε σκεφτόταν σοβαρά να κάνει καριέρα στη διοίκηση της Σχολής Καλών Τεχνών. Κι επειδή ονειρευόταν και ξυπνητός, οραματιζόταν τον εαυτό του διευθυντή του Μουσείου των Βερσαλλιών. Δεν έχανε έκθεση για έκθεση. Οι φύλακες του Λούβρου τον έβλεπαν μπροστά τους κάθε τρεις και λίγο, ενώ έκανε ταξίδια στο Βέλγιο και την Ολλανδία, το 1902, για να θαυμάσει από κοντά πίνακες για τους οποίους ήταν ενημερωμένος. Πήγε στη Βενετία για να δει Καρπάτσιο και στην Πάδοβα να θαυμάσει πίνακες του Τζιότο. Η Σελέστ Αλμπαρέ, που τον συντρόφευσε ως οικονόμος τα οκτώ τελευταία χρόνια της ζωής του, όταν έγραφε το Αναζητώντας…, λέει πως επισκέφτηκε και το ατελιέ του Πικάσο.

Η άπληστη περιέργειά του γύρω από την τέχνη της ζωγραφικής ήταν εκείνη που τον οδήγησε μια μέρα του Απριλίου του 1921, για δεύτερη φορά, μπροστά στην Άποψη του Ντελφτ, που όπως ομολογεί ο ίδιος την είχε πρωτοδεί στο Μουσείο της Χάγης ξέροντας πως είχε δει «τον ωραιότερο πίνακα του κόσμου». Αυτός ο πίνακας, πεμπτουσία της ολλανδικής ζωγραφικής, ήταν η αφορμή που τον έκανε να βγει από το σπίτι του, όπου βρισκόταν σαν στο βασίλειο των νεκρών, απομονωμένος για πολλούς μήνες, χωρίς να δέχεται επισκέψεις. Ζήτησε, λοιπόν, από τον φίλο του τεχνοκρίτη Ζαν-Λουί Βοντουαγιέ να τον συνοδεύσει στο Ζε ντε Πομ, όπου εκτίθετο ο πίνακας μαζί με το άλλο διάσημο έργο του Βερμέερ, το Κεφάλι ενός κοριτσιού.

Στην πιστή του Σελέστ, που δεν ήθελε να τον αφήσει να βγει, είπε: «Δεν ξέρω αν θα μπορέσω ποτέ να ξαναβγώ έξω, γι’ αυτό πρέπει να πάω να τον δω. Εσύ να πας να φροντίσεις τον εαυτό σου, γιατί σ’ αγαπώ σαν παιδί μου».

Ο άρρωστος Προυστ, που τρεις φορές απέφυγε να σωριαστεί κατεβαίνοντας τις σκάλες, περιγράφει τον θάνατο του Μπεργκότ (επινοημένο πρόσωπο συγγραφέα που ταυτίζεται εν πολλοίς με τον αφηγητή και τον Προυστ) μπροστά στον πίνακα του Βερμέερ.

Αυτός ο πίνακας, πεμπτουσία της ολλανδικής ζωγραφικής, ήταν η αφορμή που τον έκανε να βγει από το σπίτι του, όπου βρισκόταν σαν στο βασίλειο των νεκρών, απομονωμένος για πολλούς μήνες, χωρίς να δέχεται επισκέψεις.

Ο Μπεργκότ, λοιπόν, υποφέρει από μια επίπλαστη αρρώστια που σιγά σιγά γίνεται πραγματική, συμβουλεύεται πολλούς γιατρούς, ειρωνεύεται τις αλληλοσυγκρουόμενες απόψεις τους, δυσκολεύεται να κοιμηθεί και σπάνια βγαίνει έξω.

Αυτός που τον επινόησε, ο Προυστ, είναι κλεισμένος σε δωμάτιο με φελλό και προσπαθεί να αντιμετωπίσει το άσθμα από το οποίο πάσχει από νέος, παρατείνοντας τις μέρες του γράφοντας και ξαναγράφοντας τις χιλιάδες σελίδες του Αναζητώντας… Αποφασίζει να βγει απ’ το σπίτι του για να δει για τελευταία φορά, όπως αποδείχτηκε, τον αγαπημένο του πίνακα, έναν μόλις χρόνο πριν από τον θάνατό του. Είναι σε κακή κατάσταση, δεν βλέπει καλά, η ομιλία του είναι αργή και χωρίς συνοχή. Σ’ αυτό το απόσπασμα, που προέρχεται από τον 7ο τόμο του Αναζητώντας… και έχει τίτλο «Η Φυλακισμένη», προεικονίζει τον δικό του θάνατο, περιγράφοντας πώς καταλήγει ο άτυχος Μπεργκότ, ο ήρωάς του, υποκλινόμενος, θαρρείς, μπροστά στο αγαπημένο του έργο. Και οι δυο τους, δηλαδή ο Προυστ και ο Μπεργκότ, παρά τον καταπονημένο τους εαυτό είναι ακόμη σε θέση να θαυμάσουν: «Τα αετώματα σαν πολύτιμα κινέζικα αντικείμενα καθώς και τις γαλάζιες και κόκκινες αποχρώσεις στις σκεπές, τους ροζ τοίχους, τα μελαγχολικά πράσινα νερά και την κίτρινη όχθη του ποταμού. Αλλά κυρίως εκείνη τη μικρή επιφάνεια κίτρινου τοίχου με τη λοξή στέγη» που είναι το τελευταίο πράγμα που βλέπει ο Μπεργκότ πεθαίνοντας.

Αυτή «η μικρή επιφάνεια κίτρινου τοίχου (που δεν τη θυμόταν) ήταν τόσο ωραία ζωγραφισμένη που γινόταν, αν την κοίταζες μόνη της, κάτι σαν πολύτιμο έργο κινέζικης τέχνης, μιας ομορφιάς αυθύπαρκτης [...]. Από τα πρώτα κιόλας σκαλιά που χρειάστηκε ν’ ανέβει ένιωσε ζάλη. Πέρασε μπροστά από αρκετούς πίνακες και είχε την αίσθηση της ξεραΐλας και του περιττού, μιας τέχνης τόσο φτιαχτής και που δεν άξιζε ούτε όσο τα ρεύματα και ο ήλιος ενός αρχοντικού της Βενετίας ή ενός απλού σπιτιού κοντά στη θάλασσα. Βρέθηκε επιτέλους μπροστά στον Βερμέερ, τον οποίο θυμόταν πιο αστραφτερό, πιο διαφορετικό από καθετί που γνώριζε, αλλά όπου [...] παρατήρησε για πρώτη φορά κάποιες μικρές ανθρώπινες φιγούρες σε χρώμα θαλασσί, την άμμο που ήταν ρόδινη και τελικά την πολύτιμη ματιέρα της πολύ μικρής επιφάνειας του κίτρινου τοίχου. Οι ζάλες του αύξαιναν, κάρφωνε το βλέμμα του, όπως ένα παιδί πάνω σε μια κίτρινη πεταλούδα την οποία προσπαθεί να πιάσει, στην πολύτιμη μικρή επιφάνεια του τοίχου. Έτσι έπρεπε να γράφω, έλεγε. Τα τελευταία μου βιβλία είναι πολύ ξερά, θα έπρεπε να περάσω πολλές στρώσεις χρώμα, να φτιάξω την ίδια μου τη φράση πολύτιμη, όπως αυτή η μικρή επιφάνεια κίτρινου τοίχου. Δεν του ξέφευγε, ωστόσο, η σοβαρότητα της ζάλης του. Έβλεπε μπροστά του μια ουράνια ζυγαριά, όπου από τη μια πλευρά βρισκόταν η ίδια η ζωή του και από την άλλη η μικρή επιφάνεια τοίχου η τόσο ωραία ζωγραφισμένη κίτρινη. Ένιωθε πως είχε απερίσκεπτα θυσιάσει την πρώτη για τη δεύτερη [...] Επαναλάμβανε στον εαυτό του: Μικρή επιφάνεια κίτρινου τοίχου με λοξή στέγη, μικρή επιφάνεια κίτρινου τοίχου».[1]

Μπροστά, λοιπόν, σ’ αυτή τη μικρή επιφάνεια κίτρινου τοίχου που θεωρούσε πως ήταν ένα αριστουργηματικό αποτέλεσμα αξεπέραστο, και που ο ίδιος δεν μπόρεσε να καταφέρει, τελειώνει τις μέρες του ο Μπεργκότ λυτρωμένος, ωστόσο, κατά κάποιον τρόπο, αφού καμιά προσπάθεια δεν μπορεί να στεφθεί με την απόλυτη επιτυχία που οι άνθρωποι επιθυμούν.

ΣΗΜΕΙΩΣΗ
[1] Η αριστουργηματική μετάφραση του αποσπάσματος, όπως και το μεγαλύτερο μέρος του Αναζητώντας…, οφείλεται στον Π.Α. Ζάννα.

Twitter