William Dalrymple: «Ταξίδι στη σκιά του Βυζαντίου»

Στις εσχατιές του Βυζαντίου, υπό τη σκιά αρχαίων αυτοκρατοριών όπως η Περσία και η Αίγυπτος, γεννήθηκε ο μοναχισμός, που έγινε τόσο δημοφιλής ώστε προσείλκυσε άπειρους οπαδούς και πιστούς κι έδωσε το παράδειγμα για την ίδρυση μονών σε απόσταση τόσο μακρινή όσο τα Χάιλαντς της Σκοτίας. Στα ακριτικά σύνορα υπήρχαν πόλεις με εκπληκτικό πολιτισμό, η Αντιόχεια (πρωτεύουσα του βυζαντινού κράτους επί βασιλείας του Ιουλιανού του Παραβάτη ), η Βηρυτός με την καλύτερη νομική σχολή στον κόσμο και πιο νότια, βέβαια, η Αλεξάνδρεια με τη Βιβλιοθήκη των 700.000 παπύρων, πόλεις που αποτέλεσαν το χωνευτήρι ρευμάτων με φοβερή δύναμη – κυρίως του εβραϊκού χριστιανισμού και του νεοπλατωνισμού, του κύκνειου άσματος της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας, μέσα στο οποίο σφυρηλατήθηκε το πρόπλασμα του σύγχρονου πολιτισμού. Στα σύνορα με την Περσία και την Αραβία είχαν χτιστεί κάστρα και εκκλησίες μοναδικής αρχιτεκτονικής, εκεί έζησαν διανοούμενοι του ύψους του Ρωμανού του Μελωδού και του Θεοδώρου της Ταρσού (μετέπειτα αρχιεπισκόπου του Καντέρμπερι και ιδρυτή της αγγλικής Εκκλησίας) αφομοιώνοντας επιρροές από αιρέσεις όπως ο νεστοριανισμός και θρησκείες όπως ο ζωροαστρισμός, ενώ ήρθαν σε επαφή ακόμα και με τον βουδισμό, για τον οποίο είχαν γνώση μέσα από τους δρόμους του μεταξιού που άνοιξαν οι στρατιές του Μεγάλου Αλεξάνδρου.

Στις εσχατιές του Βυζαντίου περιπλανήθηκε ο Γουίλιαμ Ντάλριμπλ σε μια περίοδο όπου ακόμα οι ισορροπίες μεταξύ των διαφορετικών θρησκευτικών ρευμάτων λειτουργούσαν, όμως φαινόταν η καταιγίδα που θα ακολουθούσε. Έχοντας για οδηγό το Λειμωνάριο του Ιωάννη Μόσχου –ένα δημοφιλέστατο ανάγνωσμα της εποχής του, που εξιστορεί την περιοδεία κάποιου μοναχού και του ακόλουθου του Σωφρόνιου του Σοφιστή– ξεκίνησε το ταξίδι του από το Άγιο Όρος και συνέχισε την πορεία του μέσω της Κωνσταντινούπολης προς τη νοτιοανατολική Τουρκία και τις άγονες πια περιοχές της Συρίας, όπου ζει ακόμα η τελευταία ομάδα χριστιανών στην περιοχή της Εγγύς Ανατολής. Στη διάρκεια του οδοιπορικού του βρέθηκε σε μέρη όπου συνεχίζουν να μιλούν τα αραμαϊκά, τη γλώσσα των παιδικών χρόνων του Χριστού, διέσχισε τον Λίβανο και τους Άγιους Τόπους, για να ολοκληρώσει το ταξίδι του στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου ατενίζοντας τα απομεινάρια των πάλαι ποτέ κραταιών ανατολικών επαρχιών της Ρώμης και του Βυζαντίου. Καθώς στην Κωνσταντινούπολη επικρατούσαν οι φανατικοί ιερωμένοι, εκεί έβρισκαν καταφύγιο όλες οι αιρετικές μειοψηφίες με τις οποίες έχει άμεση και λειτουργική συνάφεια η θρησκεία του Μωάμεθ, κάτι που ο Σκοτσέζος συγγραφέας είναι σε θέση να διακρίνει με την οξύνοια και το εύρος των γνώσεών του.

Διάσημος στη χώρα του και με πολλά βραβεία και διακρίσεις στο ενεργητικό του, συνδυάζει με εξαιρετικό τρόπο ταξιδιωτική λογοτεχνία με παρατηρήσεις πολιτικές, αναλύοντας τις συνθήκες σε μια περιοχή που έχει χαρακτηριστεί πυριτιδαποθήκη: τα σύγχρονα Βαλκάνια.

Αν και γαλουχημένος στα καλύτερα πανεπιστήμια της Δύσης, ο Γουίλιαμ Ντάλριμπλ καταφέρνει να συλλάβει το πνεύμα του Λεβάντε και ολόκληρης της Ανατολής, οι παρατηρήσεις του διεισδύουν στην ουσία φαινομένων όπως οι επιρροές της μουσικής, της αρχιτεκτονικής και της ζωγραφικής του Βυζαντίου στην οικοδόμηση του θρησκευτικού οικοδομήματος του Μεσαίωνα σε ολόκληρη τη δυτική Ευρώπη. Διάσημος στη χώρα του και με πολλά βραβεία και διακρίσεις στο ενεργητικό του, συνδυάζει με εξαιρετικό τρόπο ταξιδιωτική λογοτεχνία με παρατηρήσεις πολιτικές, αναλύοντας τις συνθήκες σε μια περιοχή που έχει χαρακτηριστεί πυριτιδαποθήκη: τα σύγχρονα Βαλκάνια. Ο μουσουλμανικός φονταμενταλισμός, υποκινούμενος από τις ταπεινώσεις των μωαμεθανών τους τελευταίους αιώνες, τείνει να ισοπεδώσει τα πάντα εκδιώκοντας από τις εστίες τους όλα τα φύλα που κατοικούσαν εκεί για χιλιάδες χρόνια, Αρμένιους, Έλληνες ορθόδοξους, Σύριους κόπτες κι ένα σωρό άλλες σέχτες θρησκευτικές, που συνεισέφεραν με τον τρόπο τους στη διαμόρφωση του πλούσιου πολιτισμικού μωσαϊκού του Βυζαντίου.

«Ήθελα να κάνω αυτό που καμιά μελλοντική γενιά ταξιδιωτών δεν θα είχε τη δυνατότητα να κάνει: να δω, όπου ήταν δυνατόν, ό,τι είχαν δει ο Μόσχος και ο Σωφρόνιος, να κοιμηθώ στις ίδιες μονές, να προσευχηθώ κάτω απ’ τις ίδιες W Dalrymple τοιχογραφίες και τα ψηφιδωτά, να ανακαλύψω ό,τι είχε απομείνει και να διαπιστώσω ιδίοις όμμασι τις τελευταίες στιγμές από το λυκόφως του Βυζαντίου», έχει πει ο διάσημος ιστορικός και λογοτέχνης συμπληρώνοντας: «Όταν κάνω αναγνώσεις, όλοι μου ζητούν να ακούσουν αποσπάσματα από το Ταξίδι στη σκιά του Βυζαντίου». Σίγουρα δεν είναι τυχαίο.