Ανδρέας Χατζηχαμπής: «Οδυσσέας Αστέρης»
Ο Ανδρέας Χατζηχαμπής είναι μια πολυσχιδής προσωπικότητα με πολλά ενδιαφέροντα, που όλα υδρεύονται από την ίδια, ουσιαστικά, πηγή. Την αγάπη για τον άνθρωπο, για τη φύση και την πατρίδα του. Ανοίγοντας το βιβλίο του και αρχίζοντας από τον τίτλο, Οδυσσέας Αστέρης, καταλαβαίνουμε αμέσως ποιο είναι το πρότυπό του, χωρίς να αποκλείονται και πολλά άλλα πρότυπα. Γενικώς είναι ο Οδυσσέας Ελύτης, αλλά και ο Γιώργος Σεφέρης και ο Άγγελος Σικελιανός και ο Κυριάκος Χαραλαμπίδης, ο Καβάφης και πολλοί άλλοι με τους οποίους συνομιλεί και από τους οποίους εμπνέεται. Μακρά η πορεία του στο φως, που εκκινεί από τον Όμηρο και φτάνει στους συγχρόνους του.
Αν το ζητούμενο του Ελύτη είναι «η ψυχή του» και «το τετράφυλλο δάκρυ», το ίδιο είναι και του Χατζηχαμπή. Άλλωστε, η ποιητική του συλλογή με την τριμερή δομή της –«Γένεση», «Ταξίδι στο βάθος του κόσμου», «Νόστος»– στου Άξιον Εστί τα τρία μέρη παραπέμπει. Ο Οδυσσέας Αστέρης, που είναι το ποιητικό προσωπείο του Ανδρέα Χατζηχαμπή, αντλεί το υλικό του από την αγάπη για την πατρίδα και τη φόρμα από τον Οδυσσέα Ελύτη που μεταφέρει στα δικά του μέτρα, αφού εκείνου ο τρόπος δεν αντιγράφεται από κανέναν.
Α’ μέρος – «Γένεση»
Ο ποιητής αναφέρεται στην πρώτη του επαφή με τον κόσμο και την ιστορία. Οι λεμονανθοί πλημμυρίζουν με τα μύρα τους «έναν τόπο που τον δέρνουν οι αιώνες», δηλαδή ο χρόνος και η ιστορία, «πάνω στον αφρό της θάλασσας», που μας θυμίζει αμέσως την Αφρογέννητη Αφροδίτη/Κύπρο, «μ’ ένα κρίνο του γυαλού στο χέρι», που παραπέμπει στην αγνότητα και την αθωότητα, αλλά με «αγκάθι στην καρδιά», που δείχνει πώς μπήκε αμέσως ο πόνος, που θα εμπνεύσει τον ποιητή να γράψει: «καβάλα σ’ ένα στίχο».
Έτσι, λοιπόν, μέσα σε έξι στίχους μάς έδωσε τη σύνοψη του παντός. Θα ακολουθήσουν οι «μοίρες που καιροφυλακτούν», ο τόπος χωρίς παράθυρα, εξόδους, σύνορα, «αγκάθια των αχινών», δηλαδή στα δεινά. Ο Οδυσσέας Αστέρης «ενεδύθη την επώδυνη μεταμόρφωση» και ταξίδεψε «το φωτεινό ταξίδι του άλγους», σαν το γήινο ανάλογο Εκείνου που ανέλαβε να άρει στις πλάτες του τις αμαρτίες του κόσμου.
Τα χρώματα απέκτησαν έναν ιδιαίτερο συμβολισμό και το πράσινο της ελπίδας και νιότης τώρα πια σημαίνει σύνορα που δεν μπορείς να τα περάσεις.
Δεν είναι αμελητέο το «φωτεινό ταξίδι του άλγους», της όμορφης Κύπρου της θαλασσοφίλητης, που ενώ τα έχει όλα, της έχουν πάρει τα μισά και την έχουν αφήσει μισή. Ο ποιητής, που γεννήθηκε μέσα στο φως, σε χώματα, χρώματα, αρώματα και ήχους που κεντρίζουν τις ανώτερες αισθήσεις του πνευματικού ανθρώπου, στέκει καταμπροστά στο πλήθος των προγόνων, στον «χορό των ποιητών» που του ετοίμασαν το έδαφος για να πατήσει και τους οποίους με κάθε αφορμή αναφέρει. Όπως ο Διονύσιος Σολωμός βγαίνει το χάραμα, στου «ήλιου το δρόμο κρατώντας τη λύρα τη δίκαιη στον ώμο», συλλέγοντας τα εργαλεία του: αγγέλους/ποιητές με το «αείζωο φως», το φως της δικαιοσύνης, της αγάπης, το «άπιαστο πυρ», το «άσπιλο νεύμα», τους «αέναους πύρινους δρομείς» πάντα για την κατάκτηση του αγαθού «στ’ αλώνια της αγάπης».
«Του αρκούσε το φως ενός κεριού/ με τη γαλήνη της σιωπής,/ ο πολύφωτος ουρανός και το στέμμα των αστεριών», οι «γαλάζιες λέξεις» και το «γαλάζιο φως». Εδώ βρίσκεται πίσω του ο Γιώργος Σεφέρης, που και εκείνος είχε στον νου του τον Άγγελο Σικελιανό, όταν, στο Λονδίνο, νοσταλγούσε το λιτό ελληνικό τοπίο και το λουλάκι της Ελλάδας: «θα μου ’φτανε μια καλύβα σ’ ένα λόφο/ ή σε μια ακρογιαλιά θα μου ’φτανε μπροστά στο παράθυρό μου/ ένα σεντόνι βουτηγμένο στο λουλάκι…/ και θα ’πεφτα να κοιμηθώ/ γιατί δε θα ’χα/ ούτε ένα κερί ν’ ανάψω,/ φως,/ να διαβάσω» («Hampstead»).
Αυτό το λουλάκι το ξαναβρίσκουμε στον Ελύτη: «Τα σπίτια/ και μικρά και τετράγωνα/ με καμάρα λευκή και λουλακί πορτόφυλλο» (Το Άξιον Εστί). Είναι το χρώμα της Ελλάδας. Του ουρανού και της θάλασσας.
Ο ποιητής κουβεντιάζει με τις «Σκιές» που δίνουν όγκο στα πράγματα, τα αγγίζουν, τα μεγαλώνουν. Μιλάει για τις μορφές του Καραβάτζιο και τις σκιές του Γκόγια. Δύο ζωγράφοι που πάλεψαν με την τρέλα, τις φαντασιώσεις, τα φαντάσματά τους και την άβυσσο του νου, αλλά και έκαναν επανάσταση στην τέχνη και τον σκιοφωτισμό. Εδώ ο Αστέρης αναπλάθει στα δικά του μέτρα, τις δικές του σκιές, στο δικό του δωμάτιο, σκιές, «Ψυχές που αναζητούσαν άλλες ψυχές για να ζήσουν», που πρέπει να πιουν αίμα για να ξεδιψάσουν σύμφωνα με την αρχαία παράδοση.
Β’ μέρος – «Ταξίδι στο βάθος του κόσμου»
Το «Ταξίδι στο βάθος του κόσμου» συνιστά μια καταβύθιση στην ιστορία.
Πήρε στα χέρια/ ένα βαγόνι χωρίς ράγες/ και βρέθηκε σ’ άλλη γη,/ οι ουρανοί τον πρόδωσαν/ έριχναν βόμβες ναπάλμ/ αντί για αστέρια,/ έριχναν αλεξιπτωτιστές/ αντί νιφάδες χιονιού,/ το σπίτι έγινε αντίσκηνο,/ το παιδικό δωμάτιο/ χάθηκε για πάντα./
Του είπαν η γη σκίστηκε στα δυο/ με μια κόκκινη γραμμή/ και μια νεκρή ζώνη,/ του ’παν πως δεν πρέπει να ξεχνά,/ πως το κόκκινο είναι εχθρός,/ πως το μαύρο είναι χρέος,/ πως το πράσινο είναι διαχωριστικό,/ πως το μπλε είναι τόσο μακριά./
Ποιον να πιστέψει πια:/ Τα χρώματα τον ξεγέλασαν
Έτσι, η Κύπρος ειδικά και το σπίτι που έγινε αντίσκηνο και το παιδικό δωμάτιο χάθηκε. Τα χρώματα απέκτησαν έναν ιδιαίτερο συμβολισμό και το πράσινο της ελπίδας και νιότης τώρα πια σημαίνει σύνορα που δεν μπορείς να τα περάσεις. Το αίμα έτρεξε και οι άνθρωποι χάθηκαν κι απόμειναν μια φωτογραφία να τους αναζητούν οι δικοί τους και ποτέ να μην τους βρίσκουν. Από τον ιριδίζοντα βυθό αναδύθηκαν πάθη και καημοί, προσφυγιά, παλιά και σύγχρονη. Ο ποιητής αποσύρεται στο φως και εκεί μέσα λεπτουργεί.
Αναχωρητές στον μέλλοντα κόσμο που γεννιέται εντός μας
Πλέοντας στους βυθούς αγρεύει τους φωτεινούς Σείριο, Ωρίωνες και Αργώ, βουλιαγμένους στο νερό, γλάρους, φλοίσβους λέξεων, φώκιες που θρηνούν (η αναφορά στον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη με «Το μοιρολόι της φώκιας» και στον Ελύτη με τις φώκιες τις μικρές που κλαιν των ανθρώπων τα βάσανα είναι οφθαλμοφανής). Η «δική μας θάλασσα» γεμίζει ποικιλίες τραυμάτων: κάστρα, πύργοι, ρήγαινες, ιστορίες των Βενετσιάνων, παλιά Χρονικά, αλλά και μύθοι με Αφροδίτες, νύμφες, μνήμες από τις αμμουδιές του Ομήρου.
Το παιδί μένει με τη φωτογραφία στο χέρι, σκιά της σκιάς του απόντος πατέρα, που επιστρέφει στο κασόνι, ενώ ένας άλλος δραπετεύει για λίγο από τον θάνατο για να παρευρεθεί στα «Στέφανα της κόρης του» (αναφορά στον ποιητή Κυριάκο Χαραλαμπίδη).
Μεγάλης δραματικής έντασης τα ποιήματα «Παιδί αγνοούμενου», «Ο νεκρός Απρίλης», τα πηγάδια «που αντηχούν τις κραυγές των λουλουδιών» (και του Ελύτη «κραυγές των αδικοσκοτωμένων»). Εξαιρετικό το ποίημα «Δραπέτης αλλοτινών καιρών» με πρώτο στίχο «Ύστερα… ύστερα ήρθαν οι ιππότες». Διαβάζουμε στην πρώτη στροφή:
Οι ιστορικές μνήμες, καταγραμμένες στα κύτταρά του, και ο πλούτος της ψυχής του έγιναν ύμνος και αίνος της πατρίδας και του πολιτισμού.
Ύστερα…/ Ύστερα ήρθαν οι ιππότες/ Με τα γεράκια στους ώμους/ και τα χέρια γεμάτα χρυσάφι,/ από χώρες μακρινές/ μ’ ένα άλλο φεγγάρι,/ να μου χαρίσουν τη δόξα της αστραπής/ και να παραδώσω εκείνες τις λέξεις που φύλαξα/ σ’ ένα σκληρό κι άκαρδο κόσμο…
Οι «ιππότες», μια καθαρή αναφορά σε δύο τουλάχιστον σεφερικά ποιήματα, που φέρνουν μηνύματα και εξελίξεις, που ζητούν να τους παραδώσει «τις λέξεις», αυτοί που ήρθαν από μακριά με το χρυσάφι, τα γεράκια, το άλλο φεγγάρι, να του ζητήσουν να παραδοθεί… Αλλά, όχι, «δεν είμαι εγώ»… εγώ «άκουγα εκείνο το φλάουτο/ να τραγουδά τις νύχτες της σιωπής/ όσα δεν ήθελα να ξεχάσω». Και είναι εκείνο το φλάουτο ο «ακατέλυτος ρυθμός της μουσικής», όπως λέει ο Σεφέρης, που δεν σε αφήνει να ξεχάσεις τις λέξεις που φύλαξες, την ιστορική σου μνήμη, εκείνα όλα που κρύβεις στην παλιά «ξύλινη ντουλάπα». Ο Νίτσε θα έλεγε στο υπόγειο και ο Φρόιντ στο υποσυνείδητο.
Γ’ μέρος – «Νόστος»
Ο ποιητής επανέρχεται γεμάτος από την αγάπη, ευχές, καθαρός και αγνός. Επιστρέφει και πάλι στα παλιά και μπαίνει στην αποθήκη του αθέατου, ξεκαθαρίζει τη ζωή του και τη σκέψη του, την ψυχή και το μυαλό του. Επιστρέφει στη μάνα γη, στη συνείδηση, με όλη την οδύσσεια του ελληνισμού στη σκέψη. Επιστρέφει στην «παιδική κρυψώνα», στα «θρύψαλα των αιώνιων πόθων», στα «οστά των αγίων ονείρων», στο «γλυκό του κουταλιού» (πάλι αναφορά στον Κυριάκο Χαραλαμπίδη), στο «γερασμένο σκυλί», «που γέρασε προσμένοντας στην πόρτα», του Οδυσσέα, του Ομήρου, του Σεφέρη: «ν’ ανάψουμε μια λέξη,/ να δακρύσει/ τα πάθη μας,/ να φωτίσει/ τα σκοτάδια του κόσμου μας», λέει, γιατί η λέξη είναι επικοινωνία και η γλώσσα είναι πατρίδα, ταυτότητα, ιθαγένεια.
Στο ποίημα «Άδυτη νοσταλγία» ζητά «λήθη για όσα δύσκολα ζήσαμε» (και ο Σεφέρης: «πρέπει να ξεχάσουμε πάνω σε τούτες τις πέτρες»), αλλά νιώθει και «μια απέραντη,/ άδυτη νοσταλγία/ για κάτι που δε ζήσαμε ποτέ». Και όπως στην αρχή της συλλογής μιλάει για το φως το αυγινό που τον γέννησε, έτσι τώρα στο τέλος μιλάει για το λυκαυγές, κλείνοντας έναν κύκλο ζωής και φωτός.
Ο Οδυσσέας Αστέρης γεννήθηκε στους λεμονανθούς και τώρα κοιμάται στην Ακτή των Αχαιών, σαν τον όμορφο «Ανθυπολοχαγό» του Ελύτη, και με τον ύπνο του περνάει στη σφαίρα του μύθου, ο αιώνιος Έλληνας, μαζί με τους ποιητές μας που υπηρέτησαν τη γλώσσα την ελληνική, τη θρησκευτική μας παράδοση, τα πάθη και τους καημούς μας, που έγιναν οι δικοί μας μαντατοφόροι, η μέγιστη κληρονομιά μας και το μέγιστο μάθημά μας.
Ο ποιητής Ανδρέας Χατζηχαμπής με σεβασμό και αγάπη άγγιξε τα κείμενα των προγόνων ποιητών που τον ενέπνευσαν. Αρχιτεκτονικά ακούμπησε στην παράδοση, στον ελεύθερο στίχο, αλλά με αθέατα χορευτικά μυστικά, εσωτερικούς ρυθμούς και κλειδιά μέλους, με επιλεγμένο λεξιλόγιο, στίξη υπαινικτική, για να ξεκουραστεί και να ανασάνει, παλλόμενη διακριτικά στον στίχο του. Οι ιστορικές μνήμες, καταγραμμένες στα κύτταρά του, και ο πλούτος της ψυχής του έγιναν ύμνος και αίνος της πατρίδας και του πολιτισμού.
Οδυσσέας Αστέρης
Ανδρέας Χατζηχαμπής
Κέδρος
72 σελ.
ISBN 978-960-04-4932-7
Τιμή €9,90
